خشکی چشم (Dry Eye)

• اردیبهشت ماه 1395
• بیماری چشم خشکی چشم
• دکتر رامین دانشور

یکی از شایع‌ترین علل مراجعه بیماران به چشم‌پزشک، خشکی چشم و علائم ناشی از آن است. خشکی چشم درواقع اصطلاحی است که برای بیماری چشمی ناشی از کیفیت یا کمیت نامطلوب اشک به‌کاربرده می‌شود و الزاماً در تمام بیماران مبتلابه خشکی چشم، اشک «خشک» نشده است، درواقع برخلاف انتظار، در بسیاری از بیماران مبتلا به خشکی چشم اشک‌ریزش وجود دارد ولی کیفیت اشک برای پوشش مناسب سطح چشم و مرطوب کردن آن خوب نیست. خشکی چشم می‌تواند علائم بسیار زیادی داشته باشد، ازجمله احساس سوزش چشم، درد چشم، احساس جسم خارجی، قرمزی چشم، احساس فشار در چشم، اشک‌ریزش، ترشح چشم، خستگی چشم‌ها، تاری دید، نوسان دید، حساسیت به نور و … . به‌طور طبیعی اشک انسان از لایه‌های مختلفی تشکیل‌شده است. عمقی‌ترین لایه اشک اصطلاحاً لایه موکوسی نامیده می‌شود. این لایه که توسط غدد ریز منتشر در ملتحمه ترشح می‌شود وظیفه توزیع اشک بر روی سطح چشم را بر عهده دارد و درصورتی‌که به میزان مناسب وجود نداشته باشد، اشک به‌صورت یک‌لایه یکنواخت بر روی سطح چشم منتشر نمی‌شود و برخی نقاط بر روی سطح چشم خشک باقی خواند ماند. لایه میانی اشک، لایه آبکی است که بیشترین ضخامت را دارد و توسط غدد اشکی اصلی که در سمت بالا و گیجگاهی کره چشم قرارگرفته‌اند ترشح می‌شود. در برخی از بیماری‌ها که این غده کم‌کار است چشم به‌شدت خشک می‌شود و حتی احتمال زخم شدن قرنیه یا سوراخ شدن آن وجود دارد. به دنبال گریه طولانی هم همین غده است که متورم می‌شود و سبب پف کردن پلک بالا می‌شود. سطحی‌ترین لایه اشک، لایه چربی است که توسط غدد ریز لبه پلک ترشح می‌شود و مانع از تبخیر بیش‌ازحد اشک می‌شود. درصورتی‌که لایه چربی مناسب نباشد، اشک بیش‌ازحد تبخیر می‌شود و علائم هم‌زمان خشکی چشم و اشک ریزش بروز پیدا می‌کنند. با هر نوبت پلک زدن، پلک‌ها مانند یک زیپ از سمت خارج به داخل بسته می‌شوند و اشک را بر روی سطح چشم پخش می‌کنند. اشک اضافی نیز از دو منفذ بسیار ریز موجود در لبه پلک بالا و پایین در بخش داخلی پلک‌ها از سطح چشم خارج‌شده، وارد کیسه اشکی و ازآنجا وارد بینی می‌شوند. علل متعددی می‌توانند سبب خشکی چشم شوند. شایع‌ترین دلیل خشکی چشم عوامل محرک محیطی مثل آلودگی هوا، مواد شوینده، گردوغبار، دستگاه‌های تهویه مطبوع و عوامل مشابه هستند. گذشته از آن افزایش سن و تغییرات هورمونی در بانوان می‌توانند سبب تشدید علائم خشکی چشم شوند. بسیاری از بیماری‌های عمومی مانند بیماری‌های روماتیسمی، بیماری تیروئید و دیابت هم می‌توانند با خشکی چشم همراه باشند. داروهای مورداستفاده برای درمان فشارخون، سرماخوردگی، افسردگی، بیماری‌های قلبی و قطره‌های مورداستفاده در درمان بیماری گلوکوم (آب‌سیاه) هم جزء علل بسیار شایع خشکی چشم هستند. در افرادی که از لنزهای تماسی طبی یا زیبایی استفاده می‌کنند و در بیماری‌های مختلف پلک‌ها هم خشکی چشم شایع است.

درمان

درمان خشکی چشم در بیشتر موارد درمان طولانی‌مدت یا دوره‌ای است. به همین خاطر باید توجه داشت که معمولاً یک دوره درمان کفایت نمی‌کند و نباید انتظار بهبود فوری داشت. همچنین درمان خشکی چشم معمولاً ترکیبی از تغییر محیط و سبک زندگی، رعایت بهداشت چشم و استفاده از ترکیبات دارویی خواهد بود. به‌طور خلاصه، افراد مبتلابه خشکی چشم، باید از خشک شدن هوای محیط پرهیز کنند. در فصول سرد سال، بخاری و به میزان کمتر سایر دستگاه‌های گرمایشی سبب کاهش رطوبت هوا می‌شوند و قرار دادن ظرف آب بر روی بخاری یا استفاده از دستگاه بخور بسیار کمک‌کننده است. در فصول گرم سال هم گرمای محیط می‌تواند سبب تبخیر بیشتر اشک و تعریق بیشتر و کم‌آبی کلی بدن شود. نوشیدن مایعات فراوان در این فصول بسیار کمک‌کننده است. همچنین دستگاه‌های تهویه مطبوع و کولرهای گازی با گرفتن رطوبت هوا سبب خشک شدن آن می‌شوند و در صورت قرار گرفتن در چنین فضاهایی دستگاه‌های بخور سرد می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند. باد مستقیم کولر یا پنکه هم سبب تشدید علائم خشکی چشم می‌شود و نباید به‌طور مستقیم در مقابل آن قرار گرفت. درصورتی‌که تغییر محیط چندان موفقیت‌آمیز نباشد، ممکن است عینک کمک‌کننده باشد. عینک‌های آفتابی بزرگ نه‌تنها سبب محافظت از چشم در مقابل نور خورشید می‌شوند، بلکه از تبخیر اشک هم تا حدی می‌کاهند. در زمان مطالعه یا کار طولانی با رایانه هم عینک‌های مخصوص می‌توانند با محافظت از چشم و کاهش تبخیر اشک کمک‌کننده باشند. در چنین شرایطی پلک زدن مکرر و ارادی هم تا حد زیادی کمک می‌کنند. برای کمک به ترشح اجزای مختلف اشک، رعایت بهداشت چشم‌ها بسیار کمک‌کننده است. تمیز کردن لبه پلک‌ها و مژه‌ها، کمپرس گرم پلک‌ها و ماساژ ملایم آن‌ها و تمیز کردن آرایش چشم می‌تواند به کاهش تحریک چشم و ترشح بهتر اشک کمک کند. در افرادی که عفونت پلک‌ها مانع ترشح مناسب می‌شود ممکن است درمان عفونت ضروری باشد. درمان بیماری‌های عمومی همراه با خشکی چشم یا در صورت امکان تغییر یا قطع داروهای مؤثر بر خشکی چشم، می‌تواند درمان بسیار مؤثری برای خشکی چشم باشد. در مواردی که راهکارهای فوق به‌اندازه کافی مؤثر نباشند، می‌توان از قطره‌های اشک مصنوعی یا پمادها و ژل‌ها استفاده کرد. قطره‌های اشک مصنوعی به انواع مختلفی وجود دارند. انواع دارای مواد نگه‌دارنده به‌صورت قطره‌چکان بزرگ هستند و معمولاً تا حدود یک ماه قابل‌مصرف و نگهداری هستند، اما این انواع را برای بیش از ۴ بار در روز نمی‌توان استفاده کرد. انواع فاقد مواد نگه‌دارنده به‌صورت تک‌دوز و در لوله‌های پلاستیکی بسیار کوچک هستند که هرکدام پس از باز کردن برای یک یا دو بار ریختن در چشم کفایت می‌کنند. این انواع به دلیل نداشتن مواد نگه‌دارنده به‌دفعات بسیار زیاد (حتی هر نیم تا یک ساعت) قابل‌استفاده هستند و برای سطح چشم عارضه خاصی ایجاد نمی‌کنند. بااین‌حال به دلیل نداشتن مواد نگه‌دارنده ممکن است این قطره‌ها آلودگی میکروبی پیدا کنند و پس از باز شدن نمی‌توان آن‌ها را نگه داشت. پمادها و ژل‌های مرطوب‌کننده چشم معمولاً پیش از خواب استفاده می‌شوند و در طی خواب چشم را مرطوب نگه می‌دارند. در برخی از موارد شدید قطره بازسازی‌کننده اشک از خون و سرم خود بیمار تهیه می‌شود. همچنین عدسی‌های خاص موسوم به پروز در این موارد کمک‌کننده‌اند. در موارد بسیار شدید، درمان جراحی ممکن است ضرورت پیدا کند که شامل جراحی پلک‌ها و اصلاح آن‌ها، قرار دادن پانکتوم پلاگ در مجرای اشکی برای کاهش خروج اشک و حتی پیوند غدد ترشحی باشد.